O UVAŽAVANJU MUSLIMANSKIH I JEVREJSKIH TRGOVACA U BOSNI U OSMANSKO DOBA

(Iz teksta Dr Samuel Pinto, Položaj bosanskih Jevreja pod turskom vladavinom, Jevrejski almanah, Beograd, 1954., str. 48-59.)

„I dok su Jevreji u ostalom dijelu ,,civilizovane“ Evrope preživljavali teške dane poniženja i progona, dotle su Jevreji pod turskom vladavinom živjeli slobodno, bez straha, u miru i slozi sa svojim sugrađanima, razumije se prema datim uslovima. Iz ovog čitavog perioda od nekoliko stoljeća ne spominje se nikakav slučaj masovnog proganjanja Jevreja od strane njihovih sugrađana muslimana. Nema slučaja objede radi ritualnog umorstva ni slučaja nasilne kon- verzije. Naprotiv ima dosta primjera međusobnih prisnih društvenih i privrednih veza, o kojima se i danas još priča. Dešavalo se da su neki muslimani u ophođenju sa Jevrejima naučili i govoriti španjolski. Trgovačka korespodencija između jevrejskih i muslimanskih trgovaca bila je redovno na španjolskom jeziku. U ostavštini poznatih sarajevskih veletrgovaca Hašimage Glođo i Muhameda Kumašina naišao sam na takovu trgovačku korespodenciju na špa- njolskom jeziku. Prema jevrejskim trgovcima muslimani su imali veliko povjerenje.“

(Dr Samuel Pinto, Položaj bosanskih Jevreja pod turskom vladavinom, Jevrejski almanah, Beograd, 1954., str. 57.)

(…)

O pravima Jevreja u državnim službama u Bosni u osmansko doba

„Jevreji u Bosni kao i u čitavom turskom carstvu imali su svoju vjersko-prosvjetnu autonomiju. Iz bilježaka u opštinskom pinkesu kao i iz opštinskih statuta koje su potpuno samostalno, bez odobrenja državnih vlasti, donosila pretstojništva opština i unašala u pinkes, može se utvrditi da obim vjersko-prosvjetne autonomije nije bio malen. Opština je sama određivala i pobirala opštinski prirez; vjerska škola Talmud-tora bila je posve samostalna i nije bila pod nadzorom državnih vlasti; nastavni plan za Talmud-toru sastavljala je opština bez ingerencije državnih vlasti. Opština je imala i jurisdikciju nad svojim članovima. Unutar opštine bio je ustrojen jevrejski sud ,,Bet-din“ koji je članovima Opštine sudio po mojsijevskim zakonima u svim gradanskim sporovima, a ponekad i u krivičnim stvarima. Turske vlasti se nisu miješale u stvari Jevrejske opštine ni u odnosu članova prema Opštini. Štaviše, kad bi koji Jevrejin pokušao da svoj spor sa drugim Jevrejinom iznese pred kadiju, ovaj bi to odbio i uputio bi ga na jevrejski sud, „Bet- din“. ,,Ali i sama Opština odnosno rabini brinuli bi se da kod Jevreja pribave autoritet mojsijevskim civilnim zakonima, pa bi jevrejske stranke koje bi se obraćale kadiji javno u hramu ukorili a katkada bi ih kratko vrijeme isključili iz hrama.“

Presude ,,Bet-dina“ postale bi pravosnažne i pravomoćne a da nisu trebale da budu konačno potvrđene po višem turskom forumu. Za izvršenje pravomoćnih presuda ukoliko ih sama Opština ne bi mogla izvršiti obraćala bi se Opština državnoj vlasti, koja bi uz naplatu takse provela izvršenje presude. To je bilo najviše u slučajevima krivičnih presuda, kojima su izricane tjelesne kazne (falake) — što dokazuju mnoge zavedene svote u pinkesu, koje su isplaćene turskoj vlasti kao takse ,,za falake jednog Jevrejina".

Civilno-pravni položaj Jevreja kao i drugih inovjeraca nije bio regulisan zakonom već je ustanovljen po tradiciji i starom običaju. Sve do reforme sultana Abdul Medžida godine 1839. odnosno god. 1856. inovjerci su bili samo tolerisani kao vjerska zajednica (religio tolerata). Međutim carskim beratom (dekret) iz godine 1840. o imenovanju i potvrdi Moše Perera za sarajevskog hahambašu, potvrđuju se Jevrejima građanska prava, koja su do tada bila samo tolerisana. U ovom beratu se, među ostalim, Jevrejima dozvoljava. ,,da mogu u svakom mjestu Bosne podignuti svoje bogomolje; dozvoljava se otvaranje škola; dozvoljava se Jevrejima, da smiju djecu slobodno podućavati u vjeronauci i ostalim predmetima; zabranjuje se, da ma ko smeta Jevrejima u uživanju ritualnih jela i pića (,,kašer“).

Važnost ovog berata je i u tome što potvrđuje neka građanska prava Jevrejima prije nego li je donešen Tanzimat-hajrija, veliki reformni akt Abdul Medžida iz god. 1856. kojim se općenito izjednačuju inovjerci sa muslimanima.

Sve do reforme sultana Abdul Medžida nije bilo inovjercima mjesta u državnoj službi. Tek zakonom ,,Hathi-Humajinom“ iz god. 1856. izričito je inovjercima priznato pravo pristupa u vojnu i civilnu službu. No, ima slučajeva da su Jevreji i prije toga vremena zauzimali činovničke položaje u državnoj administraciji, većinom u finansijskoj službi. Iz jednog teftera o prihodima i rashodima poreske blagajne banjalučkog mutesarifluka (okružje) iz godine 1851/1852. vidimo da je sanduk-emin (povjerenik blagajne) bio Jevrej, koji je čak vodio blagajnu na španjolskom jeziku. Ovaj tefter je napisan jevrejskim kurzivnim pismom, na španjolskom jeziku. Jedino su cifre pojedinih stavaka napisane turskim brojevima, kako se vidi iz faksimila jedne stranice službenog teftera. Na dva mjesta u tom tefteru nalaze se potpis kontrole na turskom jeziku i pečat kojim se potvrđuje ispravnost obračuna.
Prema tvrđenju Dr. Morica Levia bilo je u turskoj državnoj službi u Bosni više takovih jevrejskih blagajnika i đumrukčija (carinika) koji nisu znali pisati turski i koji su isto tako pravili sebi bilješke na španjolskom jeziku.

Iz ovoga se najbolje vidi koliko su turske vlasti imale povjerenja u svoje službenike Jevreje! Možda je to i jedan od razloga da su turske vlasti vrlo rado primale Jevreje kao činovnike, jer je njihov broj u državnoj službi bio srazmjerno velik.“

 Izvor:

• Dr Samuel Pinto, Položaj bosanskih Jevreja pod turskom vladavinom, Jevrejski almanah, Beograd, 1954., str. 52-54.