MOSTAR JE IMAO VIŠE OD ČETRDESET HAREMA

Izložba “Mostarski haremi u vremenu devastacije 1878–1992.ˮ autora Ahmeta Kurta, otvorena u Centru za kulturu 4. oktobra 2022. godine, podsjetila je javnost na dugi period procesa devastacije i nestanka brojnih mostarskih harema. Na šesnaest panoa prikazano je preko pedeset dosad neobjavljivanih karata iz prvog katastarskog snimanja Mostara 1881. godine, velikog formata na kojima je unesen i sadašnji izgled tih površina, što na najilustrativniji način oslikava motive i razmjere pravnog nasilja nad mostarskim vakufima.

Mostar je koncem 19. stoljeća imao preko četrdeset harema. Utvrđeno je da su 1931. mostarski haremi zauzimali površinu od 205.935m2. Nalazili su se uz svaku džamiju i po svim četvrtima grada. Nažalost, većina njih je uništena. Pojedini od njih – Šehitluci (u Brankovcu), Kantarevac (u Liska ulici), harem u Husein-hodžinoj mahali (u ulici Huse Maslića) – nakon 1945. godine pretvoreni su u parkove. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992­–1995) od spomenuta tri “parkaˮ, dva su ponovo postali mjesta ukopa stradalih Mostaraca (haremi/groblje). U periodu od 1931. do 2013. godine razorena je haremska površina u iznosu od 106.891m2 (deset hektara). Kao posljedica svega toga danas su u posjedu Islamske zajednice u Mostaru dijelovi harema s ukupnom površinom od 99.044m2. Od nekadašnjih najmanje 15.000 do naših dana sačuvalo se svega pedesetak starih nišana.

U historijskoj epohi (1878–1992) sve tri minula režima planski i sistematski uništavali su hareme i bezočno nasrtali na vakufsku imovinu u posvemašnoj negaciji nacionalnog identiteta Bošnjaka. Jedini glas, sudeći prema historijskim izvorima, koji se usprotivio tim procesima predstavlja protestno pismo Husage Ćišića upućeno 13. jula 1953. godine predsjedniku NR BiH Đuri Pucaru. Husaga je podsjetio da se radi o ukopnom mjestu ljudi koji su “živili i umirali za našu zemlju i na koncu konca koji su i gradili Mostarˮ. Husaga je u tom pismu akcentirao da se radilo o nacionalnom i kulturnom kapitalu. “U tim mezaristanima bilo je na stotine grobnica (mauzoleja) ugrađenih, obično tenelijom, čiji su nišani izvezeni raznim stihovima, redovito sa arapskim pismom i na arapskom jeziku, koje su (grobnice) i po formi i po sadržini pravi kulturni spomenici, nu, te mezaristane i sve te kulturne spomenike iz obijesti, ili, ludosti dosadašnje su uprave gradske porušileˮ, naveo je Čišić.

No, njegovo snažno upozorenje nije dalo rezultata. Nastavilo se s uništavanjem harema. Čak i onog u kojem će 1956. godine biti pokopan Husaga Ćišić. Veliki Carinski harem, gdje je bio pokopan i Ćišić, zapremao je površinom od 50.000m2. Lakišića harem imao je površinu od skoro 20.000m2.

Haremi i druga vakufska imovina, u posljednjih gotovo 150 godina, bili su izloženi bezobzirnoj devastaciji i “lahka metaˮ u planskim dokumentima svih sistema vlasti koje su rješavale različite infrastrukturne zahvate drumskog i željezničkog saobraćaja, podizanja zdravstvenih ustanova (dispanzera), izgradnje gradskih parkova s potrebnim mobilijarom itd. Pitanje provođenja trase i izgradnja željezničke stanice s pratećim objektima u Mostaru dva puta u 80 godina rješavalo se na račun uništavanja haremā, prvi put 1884. godine kada je Austro-Ugarska provela uskotračnu prugu Mostar – Metković desnom obalom Neretve i tako uzurpirala i devastirala veliki Lakišića harem, i drugi put 1965. kada su komunističke vlasti provele prugu lijevom obalom Neretve, uzurpirajući i razgrađujući veliki Carinski harem. Prema planovima socijalističkih urbanista, na haremima su izgrađeni javni objekti kao što je zgrada Elektro-Hercegovine i zgrada GP Hercegovine (u Ričini). Na mjestu Velikog zahumskog harema podignuta je osnovna škola.