SUFIJSKE IDEJE U POEZIJI BOŠNJAKA NA PERZIJSKOM JEZIKU

Sufijska književnost na perzijskom jeziku imala je dalekosežan i višestruk utjecaj na mnoge književnosti muslimanskih naroda, uključujući arapsku i tursku, u kojima su se reflektirale sufijske ideje i motivi, kao što je bilo i obrnutih upliva, posebno arapske poezije u perzijsku. Pojedini autori su skloni da joj pripisuju važnost u samom širenju islama. “Perzijska sufijska poezija, ustvari, odigrala je važnu, neposrednu ulogu u islamizaciji većeg dijela Azije i imala dubok utjecaj nadaleko mimo granica perzijskog govornog područja, neposredno utječući na sufijsku poeziju na turskom, sindhi, bengalskom, urdu i mnogim drugim jezicima islamskih naroda” (Nasr, 264).

Neosporna je činjenica da su Bošnjaci koji su bili u državnoj službi, vojnoj ili civilnoj administraciji, vjerski i sudski namještenici (ulema) – iz tih slojeva su uglavnom dolazile osobe koje su se bavile naučnim i književnim radom – većinom svoje obrazovanje stjecali u obrazovnim ustanovama u Istanbulu ili drugim većim obrazovnim i kulturnim središtima Carstva. Tu su učili i prihvatali književne vrijednosti i forme nastajale pod utjecajem perzijske književnosti, te se s tim znanjima vraćali u domovinu. “Mi bismo ovdje dodali da su sufijske doktrine, upravo zahvaljujući sufijskoj poeziji doprle i u naše krajeve i održale se sve do danas” (Džaka, 217).

Obrazujući se na turskom i arapskom jeziku, potom vraćajući se u domovinu s usvojenim književnim znanjima i vještinama, donoseći sa sobom i relevantnu literaturu, Bošnjaci su u lokalnim školama (medresama), tekijama i drugim mjestima prenosili ta znanja na nove generacije. Iako je tesavuf predstavljao nepresušnu inspiraciju – i to je najprisutnija tema u književnosti Bošnjaka na perzijskom jeziku – ona se ne može promatrati ni idejno ni tematsko-motivski izolirano i odvojeno od književnosti na ostala dva orijentalna jezika, turskom i arapskom. Često se radi o bošnjačkim pjesnicima koji pjevaju na dva jezika, turskom i perzijskom, pa ono što pjesnik pjeva na perzijskom jeziku dolazi iz iste one svijesti, intelektualne podloge i imaginacije koje produciraju poeziju na turskom jeziku.

Nema dvojbe oko toga da je književna produkcija Bošnjaka njegovala u idejnom i žanrovskom smislu normu klasične osmanske književnosti inspirirane perzijskim književnim klasicima, kao i prihvaćeni književni standard i modu. Postojala je jedna općeprihvaćena književna norma, jer “divanski pjesnici su se služili i posebnom terminologijom u kojoj je gotovo svaka riječ kao mistički simbol, kao termin divanske poezije, imala drugačije značenje od onog svoga osnovnog značenja” (Nametak, Divanska književnost..., 95). Bošnjački pjesnici na perzijskom jeziku preuzeli su sufijsko pojmovlje i jezik, motive i ideje, metafore i simbole iz književnosti koja im je prethodila. Kao primjer upotrebe istog motiva u različitoj književnoj tradiciji i kroz dugi vremenski period može poslužiti motiv kruženja čaše. Motiv nastaje u arapskoj književnosti, preuzimaju ga perzijski autori, zatim osmanski i na kraju bošnjački. Motiv kruženja čaše u poeziji vezuje se za Velida ibn Jezida (Walīd ibn Yazīd), ubijen 743. godine, zatim ga koristi više arapskih pjesnika, mnogi perzijski pjesnici, uključujući Hafiza Širazija, da bi taj isti motiv upotrijebio i Bošnjak Hasan Zijaija Mostarac. Naime, Zijaija Mostarac taj motiv u potpunosti prenosi u svom gazelu citirajući Hafizov polustih. Hafiz Širazi pjeva:

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها

O krčmaru, ukrug čašu, pa nazdravi piće svima;

Sprva ljubav k'o bi lahka, al' okruni s' teškoćama.

Hasan Zijaji Mostarac, stoljećima kasnije u gazelu na perzijskom jeziku, ističe:

ضیایی مست جام بزم عشاقست می گوید

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

Zijaija, opijen iz vrča na veselju zaljubljenih, kaže:

“O krčmaru, ukrug čašu, pa nazdravi piće svima.ˮ

Jedan od klišeiziranih motiva u književnostima na orijentalnim jezicima jeste motiv Lejle i Medžnuna. Ovom ljubavnom paru je u sufijskoj književnosti pridodat oreol istinskih zaljubljenika i voljenih, i kao takvi oni više nisu samo dva lika i dva motiva nego su prerasli u simbol vječne odanosti i zaljubljenosti. Ahmed Talib Bošnjak govori o gledanju Lejlinog lica, što u sufijskom kontekstu asocira na ostvarenje krajnjeg cilja zaljubljenog sufije, tj. gledanje Lica Božijeg. Pjesnik u drugom distihu traži da se bude kao Medžnun, što u metaforičko-metonimijskom kontekstu aludira na trajnu i “luduˮ ljubav, traganje za voljenom osobom, prihvatanje poniženja i teškoća na putu ljubavi.

با قید تعلق رخ لیلی نتوان دید

مجنون صفت نعره زن و جامه در آن باش

S okovima ovisnosti ne može se lice Lejle ugledati

Već k’o Medžnun glasno zavapi i u toj odjeći budi.

Ahmed Rušdi također demonstrira izvanredno poznavanje sufijske pjesničke tradicije i perzijske stilistike. On udružuje sufijske termine u nizove da bi stilskom figurom poređenja uspostavio specifične odnose i dobio nova značenja. Naime, koristi dva sufijska termina i gradi sintagmu mahmurluk razdvojenosti (xomār-e heğr). Poredi razdvojenost od voljene osobe s mahmurlukom, jer mahmurluk proizvodi glavobolju, inertnost, kao što razdvojenost od drage izaziva slične efekte. Sličan je slučaj i sa sintagmom vino susreta (bāde-ye wasl), gdje se susret s voljenom poredi s vinom budući da vino opija kao i ljubav.

خمار هجر ترا تا بکی کشد رشدی

تشد ز باده وصل تو نشویاب دریغ

Mahmurluk razdvojenosti Rušdi dokad da trpi,

Vinom susreta s tobom on se ne opi, avaj.

Sufijske ideje i terminologija u književnosti Bošnjaka prisutni su na različitim nivoima. Kod pojedinih pjesnika to je odraz istinskih uvjerenja, posljedica kreposnog života usklađenog s načelima sufizma, pa, prema tome, i terminologija ima više nego književnu, estetsku i stilsku funkciju. Primjeri takve vrste jesu Bulbulistan Fevzija Mostarca, gazeli Ahmeda Taliba Bošnjaka, Hasana Zijaije Mostarca, Sakinama od Zekerijaa Sukerije. Neki autori su koristili ozračje i kontekst koje uspostavlja sufijski svjetonazor te su selektivno koristili sufijsku terminologiju u cilju postizanja viših književno-estetskih efekata. Takav pristup sufijskoj terminologiji karakterističan je i za klasičnu perzijsku književnost, čiji su pojedini autori koristili riječi, termine i slike iz sufijskog registra za pravljenje sufijskog ozračja, ali ni po sadržaju ni po idejnom utemeljenju ne spadaju u promotore ili praktičare sufijskih doktrina.

Središnje teme sufijske književnosti: ljubav, Božije jedinstvo, prezir materije, pročišćenje duše, iskazivanje boli, patnje i tuge zbog odvojenosti od voljenog/voljene na različite načine prisutne su u književnosti Bošnjaka na perzijskom jeziku. Pored toga, terminologija snažno sugerira čitaocu ovih tekstova da autore i njihova djela smješta u kontekst sufijske literature. Sufijski tehnički jezik u književnom djelu podstiče i traži sufijsku interpretaciju teksta. Karakteristični termini za sufijsku poeziju: ljubav (‘ešq, mahabbat), piće, vino (šarāb, bāde, mey), čaša, pehar (ğām, sāġer, ka’s), razdvojenost (heğr), susret, spajanje (wasl, wesāl), usne (lab), soluf (zolf), mag, duhovni učitelj (moġ, moġān, moġbaċegān), krčma (meikade, meixāne) duhovno stanje (hāl), krčmar, vinotoča (sāqī), zavodnik (delbar), kip (bot), monaški pojas (zonnār), razvalina (xarābāt) i mnogi drugi dominiraju u tekstovima Bošnjaka na perzijskom jeziku. Osim toga što posjeduju izrazitu mističku referenciju i, dakako, odražavaju konkretnu praksu, navedeni termini često predstavljaju metafore i simbole određenih sufijskih stanja, čime zadobijaju formu metaforiziranih pojmova. Katkad pjesnici koriste parove simbola i sinonimijske skupove u koje su uključeni ovi termini pojedinačno ili u parovima kako bi iskazali svoja duhovna iskustva i transcendentne doživljaje.

Izvori:

• Džaka, Bećir (1997), Historija perzijske književnosti, Sarajevo: Naučnoistraživački institut “Ibn Sinaˮ.

• Gačanin, Sabaheta, “Sakinama kao poetska forma divanske književnosti: Sakinama Zekerijjaa Sukerijeˮ, Prilozi za orijentalnu filologiju, 52-53/2002/03, Sarajevo, 2004.

• Gačanin, Sabaheta, “Iz Divana Hasana Zijaije Mostarca: Stihovi na perzijskom”, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 55/2005, Sarajevo, 2006.

• Gačanin, Sabaheta, “Formalna i leksikostilistička obilježja poezije Ahmeda Taliba na perzijskom jezikuˮ, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 58/2008, Sarajevo, 2009.

• Karahalilovć, Namir, “Kruženje čaše – Od Walid Ibn Yazida do Zijaije Mostarcaˮ, Prilozi za orijentalnu filologiju, vol. 57/2007, Sarajevo, 2008.

• Karahalilović, Namir, “Neke formalne i stilske osobenosti jednog gazela Ahmeda Rušdija Mostarca na perzijskom jezikuˮ, Prilozi za orijentalnu filologiju, vol. 58/2008, Sarajevo, 2009.

• Mostarac, Fevzi (2003), Bulbulistan, Sarajevo: Kulturni centar Islamske Republike Iran.

• Nametak, Fehim (1997), Divanska književnost Bošnjaka, Sarajevo: Orijentalni institut, Posebna izdanja XXI.  

• Nametak, Fehim (2007), Pojmovnik divanske i tesavufske književnosti, Sarajevo: Orijentalni institut, Posebna izdanja XXVII.

• Nasr, Seyyed Hossein (2004), Živi sufizam, Ogledi o sufizmu, Sarajevo: Naučnoistraživački institut “Ibn Sinaˮ.

• Širazi, Hafiz (2009), Divan, Sarajevo: Naučnoistraživački institut “Ibn Sinaˮ.