DERVIŠKI REDOVI U BOSNI I HERCEGOVINI

Tesavuf ili sufizam predstavlja ezoterijsku ili unutrašnju dimenziju islama unutar koje je razvijena zasebna metodologija “unutrašnjeg putaˮ, specifična praksa dosezanja spoznaje, tumačenja i življenja principa islama. Razvio se iz pobožnosti, koju je karakterizirao izvjesni vid asketizma i izrazito skromnog načina života, jednog broja istaknutih muslimana iz prva dva stoljeća islama. Stoga, svoje praktično utemeljenje tesavuf vidi u osobama koje su se izdvajale skromnom nošnjom, skoro isposničkim načinom života i prakticiranjem posebnih metoda pobožnosti. Već od četvrtog stoljeća po Hidžri ovaj duhovni pokret bilježi snažniji razvoj, a uz širenje u različitim dijelovima prostranog muslimanskog državnog i kulturnog prostora osnažio je na teorijskom i praktičnom planu.

U klasičnoj islamskoj literaturi, kao i onoj koja je nastajala izvan muslimanskog mišljenja a čiji je predmet bavljenja bio tesavuf (sufizam), ustabililo se više termina kojima je na teorijskoj i praktičnoj ravni označavan ovaj specifični tok islama i njegovi sljedbenici. Dominiraju termini “tesavufˮ, “sufizamˮ i “irfanˮ, kojima se, s manjim značenjskim distinkcijama, označava ezoterijski diskurs unutar islamske teorije i prakse, dok su uglavnom terminima “sufijaˮ, “dervišˮ i “arifˮ imenovani njegovi sljedbenici i praktikanti.

Termin “tesavufˮ potječe iz arapskog jezika, čiji korijen predstavlja riječ “sūfˮ, u značenju vuna, mada oko etimologije ove riječi postoje veoma raznolika mišljenja. Pored termina tesavuf, za imenovanje ovog islamskog duhovno-mističkog pravca koristi se termin “sufizamˮ. Oba termina deriviraju se iz riječi “sūf”. Iz povijesti islamskog mišljenja saznajemo da su se prvobitno označavali terminom “sufijaˮ pobožni ljudi koji su živjeli skromno i nosili grubu vunenu odjeću s kraja prvog stoljeća po Hidžri, odnosno polovine osmog stoljeća.

Termin “irfānˮ je još jedan od frekventnih naziva, a u arapskom jeziku dolazi u značenju “znanjeˮ, “spoznajaˮ, “uviđanjeˮ, a “ārifˮ je onaj koji zna, koji je upućen, upoznat, oštrouman. Termin “dervišˮ je izvorno perzijskog porijekla, a u perzijskom jeziku riječ “darwīš” znači siromašan čovjek, siromah, prosjak, zatim dolazi i u značenju isposnik.

Svi navedeni termini imaju široku upotrebu u literaturi i često se upotrebljavaju kao sinonimi. Međutim, neki autori su uvjerenja da se njihovo značenjsko polje u potpunosti ne poklapa i u semantičkom smislu svaki od njih nosi u sebi i specifične značenjske vidove koje u drugom terminu ne pronalazimo. Pojedini teoretičari skloniji su stavu da irfan više označava teorijski aspekt islamske ezoterije, dok je sufizam praktični aspekt uprizoren u životu sljedbenika, drugim riječima, teorijskom promišljanju i objašnjenju ezoterijskih istina više odgovara termin irfan, području praktičnog puta i života više odgovara termin sufizam, dok izraz tesavuf u sebi smiruje ili jednako obuhvata obje ove komponente (Bāyāt, 1-9). Ova distinkcija u literaturi nije općeprihvaćena.

Pored teorijskog, tesavuf ima veoma razvijen praktični aspekt svakodnevnog života, koji se definira kao put, metod (tarīq, seir wa sulūk) približavanja Bogu. Cilj je da se kroz obuku i trening prođu određene konkretne faze (maqāmāt) i steknu psihološke predispozicije, odnosno duhovna stanja (’ahwāl), za uklanjanje zastora kao prepreka u spoznaji Boga, kako bi na kraju spiritualnog puta duh sufije dospio u Božiju blizinu. Kao plod iskustva brojnih sufija, tarikati ili sufijski redovi bave se upravo ovom praktičnom realizacijom sufijskih načela i obukom sljedbenika. Premda postoje različiti modaliteti i posebnosti određenih praktičnih radnji koje primjenjuje neki red u odgoju i vođenju kandidata, njihov krajnji cilj je da se ljudski duh oslobodi potčinjenosti strastima, karakternih nedostataka i slabosti, a ukrasi vrlinama.

Ukratko kazano, red, tarikat praktični je metod vođenja i obučavanja učenika, putnika (murida, salika) od strane učitelja (pira, šejha, muršida) kao vodiča ko­ji trasira put misli, osjećanja i akcije, te vodi učenika kroz niz faza (maqāmāt) u integralnoj povezanosti sa psihološkim iskustvom ili stanjima (’ahwāl) – ka intuitivnoj spoznaji Božanske realnosti (Haqīqa). “Može se reći da učitelj pomaže svome učeniku da se zaljubi u Boga ponajprije skretanjem intelektualnog prihvatanja Boga kod učenika, u emocionalno prihvatanjeˮ (Sharif, I, 338).

Učitelj ili šejh je medij, odnosno posrednik u procesu duhovnih i fizičkih treninga u putnikovom duhovnom uspinjanju i sazrijevanju. Naime, Bog odgovara na iskrenu želju i trud putnika, jer je uputa u Njegovim rukama. “Kod sufija ono što čovjeka vodi ka Bogu jeste Bog. Njegov vodič nije razum, kao što govore mu'tezile, niti je dokaz (argument), kao što smatraju eš'arije. Da su razum i dokaz vodiči za spoznaju, svi bi pametni ljudi bili jednaki u spoznaji... Prema tome, između čovjeka i Boga niti je razum niti je dokaz posrednikˮ (Zarrīnkūb, 35). U sufijskoj tradiciji i literaturi postoji različita klasifikacija i redoslijed duhovnih postaja i stanja koje slijede sukcesivno i svaka je postaja rezultat prethodne kroz koje sufija prolazi u procesu moralnog usavršavanja i unutrašnje borbe. Dok ne prođe kroz sve faze i ne postigne ova stanja, njegovo putovanje nije okončano. Prolaskom kroz predviđena stanja i faze duhovnog puta, sufija stiže do spoznaje (‘irfān), stanja u kome su zaljubljeni, Voljeni i ljubav jedno (Ćehajić, 19).

Od 12. stoljeća ustanovljavaju se i razvijaju derviški ili sufijski redovi (tarikati), koji su bili vezani za jednog učitelja, uglavnom osnivača (pira, šejha), čije ime nosi dotični red, usvaja njegov metod obuke, koristi se njegovo mističko iskustvo i slijede pravila sufijskog života kojih se on držao i zacrtao. To njegovo učenje prenosi se putem nepretrgnutog lanca (silsile), dok šejhovi proizvedeni unutar određenog derviškog reda postaju duhovni nasljednici osnivača reda.

U literaturi se najčešće navodi 12 temeljnih derviških redova iz kojih su nastali mnogi ogranci. Međutim, nije rijetkost da neki istraživači navode i veći, pa i manji broj, ili da određene ogranke prihvataju za temeljne redove. U Bosni i Hercegovini najzastupljeniji su nakšibendijski, mevlevijski, kaderijski i halvetijski derviški red (tarikat). Nakšibendijski derviški red, čijim se osnivačem smatra Behā’uddīn Nakšibend, umro 1389. godine, najzastupljeniji je u Bosni i Hercegovini. Kaderijski derviški red (kaderije ili kadirije), osnivač mu je Abdul Kādir Gejlānī, umro 1166. godine, također spada među zastupljenije derviške pravce, a kaderijska Hadži Sinanova tekija u Sarajevu i danas predstavlja značajnu ustanovu sufijskog života u Bosni. Mevlevijski derviški red (mevlevije), za osnivača se uzima veliki pjesnik Dželāluddīn Rūmī, na prostorima Bosne i Hercegovine imao je istaknute sljedbenike i ostavio je značajan trag u duhovnom i kulturnom životu. Važno mjesto među derviškim redovima u Bosni zauzima halvetijski derviški red (halvetije), osnivač reda je Muhammed el-Halvetī el-Hvārizmī, umro 1350. godine. Gazi Husrev-beg je smatran pripadnikom ovog reda, kao i porodica Korkut iz Travnika, a Gazi Husrev-begov hanikah bio je poznata škola i tekija ovog derviškog reda. Rufaijski derviški red (rufâije ili rifâije) i bektašije, premda su bili veoma prisutni na Balkanu, posebno na Kosovu i u Sjevernoj Makedoniji, nisu se uspjeli značajnije proširiti u Bosni i Hercegovini.  

U literaturi se mogu naći podaci i stavovi prema kojima su određeni sufijski autoriteti i grupe derviša dolazile te se zadržavale na prostoru Bosne i Hercegovine i prije osmanskog osvajanja. Neosporna je činjenica da su pojedini sufijski šejhovi i derviški redovi imali značajnu ulogu u intenzivnijem širenju islamske kulture i duhovnosti te formiranju pojedinih urbanih sredina u Bosni i Hercegovini.

Literatura:

• Bāyāt, Mohammad Hosein (1374/1995), Mabānī-ye ‘erfān wa tasawwof, Dānešgāh-e ‘Allāme Tabātabā’ī, Tehrān.

• Ćehajić, Džemal (1986), Derviški redovi u jugoslavenskim zemljama, Orijentalni institut, Posebna izdanja XIV, Sarajevo.

• Hafizović, Rešid (1999), Temeljni tokovi sufizma, Bemust, Sarajevo.

• Sharif, M. M. (1998), Historija islamske filozofije, August Cesarec, Zagreb.

• Zarrīnkūb, ‘Abdolhosein (1377/1998), ’Arzeš-e mīrās-e sūfiye, Mo’assese-ye ’entešārāt-e ’Amīr Kabīr, Tehrān.